Cứ mỗi độ xuân, vào ngày rằm tháng hai âm lịch, bà con chín mường lại hội tụ về Quế Phong dự lễ hội đền chín gian. Trong không khí tươi vui, phấn khởi, hào hứng sắc xuân, Thắp nén nhang, tri ân tổ tiên với tấm lòng thành kính, cầu cho người thân, gia đình, bạn bè, năm mới, ai nấy được bình an, may mắn.
Cách đây hơn 700 năm, vào cuối thế kỷ 14, đầu thế kỷ thứ 15, Nhóm Tày- Thái ở miền tây Nghệ An xuất hiện, trong đó có nhóm Tày Thái ở vùng Quỳ Châu cũ đến lập nghiệp, bắt đầu từ Mường Nọc( huyện Quế Phong), sau đó lan sang hai trung tâm lớn ở Châu Tiến(Quỳ Châu), Mường Khủn tinh ( huyện Quỳ Hợp). Tiếp theo đó, Nhóm Tày-Thái gốc từ (Lào), Thanh Hóa cũng đến Quế Phong cư ngụ sinh sống.
Theo tài liệu Dư địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh, Các bộ tộc dân cư này, tuy khác nhau về nguồn gốc, văn hóa và tín ngưỡng, nhưng họ đã cùng chung sống trong một cộng đồng, cùng nhau lao động sản xuất, cùng sát cánh trong chiến đấu, bảo vệ bản mường và từ đây hình thành những cộng cư mới, trên cơ sở những bộ phận các dân tộc miền tây xứ Nghệ.
Nhớ ơn những thế hệ đi trước đã tạo bản lập mường, đòi hỏi cần có một trung tâm tín ngưỡng để tri ân, tưởng niệm công đức, và thờ phụng Đất Trời, cho mưa thuận gió hòa, Đền 9 gian được xây dựng từ ý niệm đó. Đền dựng lên để thờ Thẻn Phà (Tức Ngọc Hoàng), và thờ Náng Xỉ Đả( Tức Thánh mẫu đệ nhị công chúa) và Tạo Ló, người có công tạo lập nên 9 bản Mường.
Trước đây Lễ hội đền 9 gian thường được tổ chức vào rằm tháng hai âm lịch, với quy mô cấp vùng, bao gồm cả phần lễ và phần hội và diễn ra trong 3 ngày liên tiếp. Ngày thứ nhất: là “Lễ Khảy Quang”, tại lễ này, “Chủ Mo” và “chủ Mường” báo với các thần để tổ chức lễ hội. Ngày thứ 2 là lễ “Đại tế”. Lễ này, “Chủ Mo” và “Chủ Mường” mời các thần và cháu con về dự lễ hội. Ngày thứ 3 là “Lễ Tạ”, lễ này nhằm cảm ơn Trời Đất đã ban cho con cháu tổ chức lễ hội thành công.
Theo tục lệ mỗi năm, 9 Mường phải đem 9 con trâu đến để thờ cúng. Mỗi Mường được giành một gian thờ để bày mâm cỗ cúng thần. Nhưng sau này, để bớt tốn kém, người ta chỉ hiến tế một trâu. Trước khi Trâu được hiến tế, bà con phải đưa trâu xuống Bến “Tà Tạo” để tắm rửa cho trâu sạch sẽ trước khi hiến tế.
Bến nước ở ngay dưới chân đền 9 gian, là nơi mà “Tạo Ló”, người đã có công lập nên 9 Mường xưa thường hay xuống tắm, nên bà con đã đặt tên bến nước theo tên của Tạo. Cùng với đó, là lễ phóng sinh, mong các các loài vật, sinh sôi, phát triển nhiều hơn.
Sau lễ tắm Trâu, là lễ rước Trâu, Các Chủ Mo, Chủ Mường các vị lãnh đạo huyện, các “Bào Chìa Pô”( là những thanh niên trai tráng của đất Quý Chủ) Đất “Mường Tôn”( Mường gốc của huyện Quế Phong), tay đao, tay mác đi theo đoàn, tạo thêm phần uy linh, bảo vệ an toàn cho lễ rước.
Lễ rước phải qua các “Am cỏ Phạt”, “Tạt cỏ Xản”, “Huống Cày Chì” mới lên đến đền 9 gian, là khu vực linh thiêng nhất, đang được du khách chuẩn bị thắp hương làm lễ. Trâu được cột chặt, trên mình Trâu được phủ chăn thổ cẩm theo đúng nghi lễ của người Thái. Đúng 8 giờ sáng, ngày thứ 2 của lễ hội, lễ chém Trâu được bắt đầu, trước sự chứng kiến của đông đảo du khách. Đây cũng là phần lễ vui nhộn nhất, nhưng vẫn không dấu nổi sự tôn kính trang nghiêm.
Cùng với thịt Trâu, các vật phẩm khác như Xôi, Thịt Cá, Họ Mọc, Bánh chưng, Hoa, Trái, các loại củ quả, đặc sản của con cháu 9 mường đưa về bày thành 9 mâm lễ để cũng các vị thần linh.
Sau phần lễ, còn có phần hội, cũng với các trò chơi dân gian, các trò diễn xướng, hội xăng khan, thi hát đối, thi nhảy sạp, thi khắc luống, thi đánh trống, cồng, chiêng, thi người đẹp 9 mường, thì tại lễ hội đền 9 gian, mỗi năm cũng là dịp để con cháu 9 mường trưng bày, giới thiệu sản phẩm truyền thống, hàng thủ công mỹ nghệ như Thổ cẩm, mây tre đan, đặc biệt trong lễ hội còn ưu tiên riêng những gian hàng để giới thiệu các phương thuốc, bài thuốc đông y cổ truyền, như rượu thuốc khỏe Mú Từn, Thuốc chữa ho, chữa đau lưng, sái khớp, thuốc bổ cho phụ nữ sau sinh, thuốc nam tiêu độc mát gan...để giới thiệu cùng du khách thập phương, với hy vọng tìm một lối mở cho những sản vật quý hiếm, độc đáo của huyện Quế Phong.
Lễ hội đền 9 gian được tổ chức hàng năm, mang đậm dấu ấn trong tâm trí của đồng bào các dân tộc Thái miền tây xứ nghệ. Ngôi đền đã đón hàng ngàn lượt du khách trong và ngoài huyện, cùng nhau, hướng về cội nguồn, cùng thắp nén hương tri ân cha ông đã có công xây bản lập mường, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Trước đây, lễ hội đền 9 gian, được tổ chức mỗi năm một lần theo quy mô cấp vùng, bao gồm cả phần lễ và phần hội. Nhưng bắt đầu từ năm 2017 trở đi, 3 năm mới tổ chức 1 lần theo quy mô cấp vùng. Cũng từ năm 2017, mỗi năm, chỉ tổ chức phần lễ cúng (không tổ chức phần hội). Đặc biệt hơn, vào ngày 13/06/2016, Đền 9 được bộ văn hóa, thể thao và du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc Gia).
Đền 9 gian được tổ chức, không chỉ góp phần giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước mà còn góp phần tôn tạo, gìn giữ các di sản ván hóa trong cộng đồng người Việt nói chung, dân tộc Thái nói riêng./.